مطالعه فقط خواندن کتاب نیست

مطالعه فقط خواندن کتاب نیست؛ نگاهی انتقادی به مفهوم سرانه مطالعه

 مهرداد شبان غازانی

وقتی صحبت از مطالعه و تشویق به خواندن و یا آمار پایین مطالعه در کشور به میان می آید، بدون شک اولین چیزی که اغلب به ذهن هر گوینده و شنونده‌ای خطور می کند، خواندن متون چاپی از قبیل کتاب و مقالات و به ندرت شکل دیجیتالی آنها است. تعریف ­های جهانی از سرانه مطالعه در کشورهای مختلف نیز کم و بیش بر پایه این درک از مطالعه بنا شده است.

رایج ترین تعریف از سرانه مطالعه میانگین مدت زمان مطالعه یک نفر در یک شبانه‌روز است که برای به دست آوردن آن ابتدا میزان مطالعه همه افراد یک جامعه را با هم جمع کرده و سپس حاصل را بر تعداد افراد آن جامعه و تعداد روزهای در نظر گرفته شده تقسیم می‌کنند. منظور از مطالعه هم بیشتر خواندن کتاب، نشریات و بعضا صفحات وب و پست الکترونیکی است.

با این حال به نظر می‌­رسد اگر بخواهیم تنها از این منظر به مطالعه نگاه کنیم علاوه بر اینکه درک درستی از آمار واقعی مطالعه نخواهیم داشت، بلکه چشم خود را هم بر پیشرفت­‌ها و تغییرات بزرگی که هم در شکل اطلاعات و هم عادات مطالعه و کسب اطلاعات صورت گرفته است خواهیم بست.

مطالعه در لغت به معنای نگاه کردن به چیزی برای اطلاع یافتن از آن (فرهنگ فارسی معین)، نگریستن به هر چیز برای واقف شدن به آن و تامل و تفکر و اندیشه (لغت‌نامه دهخدا) است. بر اساس این تعریف می­‌توان مشاهده یک فیلم مستند یا شرکت در یک همایش علمی را نیز مطالعه محسوب کرد؛ با این حال همان طور که ذکر شد، در تعریف­های متداولی که از مطالعه می شود تاکید بیشتر برخواندن کتاب و متون چاپی است.

اگرچه تا گذشته نه چندان دور می­‌توانستیم چنین تعریفی از مطالعه ارائه بدهیم، اما پر واضح است که در عصر حاضر دیگر نمی­‌توان مطالعه را تنها به خواندن کتاب چاپی و حتی نسخه دیجیتالی آن محدود کرد. گوش دادن به پادکستی صوتی، یا دیدن یک ویدیوی علمی هم می‌­تواند و باید جزو مطالعه محسوب گردد. امروزه به خصوص نسل جوان بیشتر مایل به یادگیری مفاهیم و مسائل در قالب منابع دیداری و شنیداری هستند تا به شکل چاپی آن؛ و دلیل آن هم واضح است: دریافت اطلاعات از طریق منابع دیداری و شنیداری سریع تر است و نیاز به تلاش کمتری دارد. همچنین این نسل ساعات زیادی از روز را در شبکه­‌های اجتماعی می­‌گذراند و از این طریق اطلاعات بسیار زیادی در قالب متن، عکس و ویدیو دریافت می­‌کند که اندازه آن چندین برابر کل اطلاعاتی است که یک شهروند معمولی 200 سال پیش در طول عمرش و از مجموع کتاب‌هایی که خوانده بود دریافت می­‌کرد. با این وجود هنوز تمایل چندانی برای لحاظ کردن این زمان صرف شده در سرانه مطالعه وجود ندارد و اغلب نگاهی منفی نیز به این قضیه می­شود، تا جایی که عده ای از آن با عناوینی چون فاجعه، از بین رفتن فرهنگ مطالعه و غیره یاد می‌­کنند.

 اما به نظر اینجانب این تغییر در عادات یک عیب و یا به قول برخی­‌ها فاجعه محسوب نمی­‌شود؛ بلکه تنها نتیجه طبیعی تغییر در فناوری اطلاعات و همچنین تاثیر این فناوری­‌ها بر عادات اجتماعی و فرهنگی هست. همان طور که اختراع صنعت چاپ عادات مطالعه و کسب اطلاعات مردم را تغییر داد، به طوری که مردمی که به کتاب‌­های چاپی دسترسی داشتند دیگر تمایل چندانی به نسخه برداری دستی و استفاده از کتاب­‌های دست نویس نداشتند؛ دنیای دیجیتال نیز تغییر مشابهی ایجاد کرده است. حال در چنین شرایطی سرزنش کردن نسل جدید به خاطر کاهش تمایل آنها به مطالعه کتاب­‌های چاپی به همان اندازه ای بی معناست که بخواهیم مثلا افرادی را که کتاب چاپی مطالعه می­‌کنند را به دلیل عدم رغبت به مطالعه کتاب­‌های دست نویس یا کتاب­‌های نوشته شده بر روی چرم، پارشمن و یا پاییروس سرزنش کنیم.

نتیجه اینکه نیاز به بازنگری و تجدید نظر در تعریف مطالعه و سرانه مطالعه به طوری که واقعیت­ های دنیای امروز را هم در برگیرد به شدت احساس می­‌شود. این بازنگری باید همراه با پاسخگویی به سوالاتی مثل کتاب چیست؟ آیا می‌­توان پادکست­‌ها را هم کتاب محسوب کرد؟ آیا دیدن یک فایل تصویری نیز مطالعه محسوب می­‌شود؟ و سوالات دیگری از این قبیل شود. 

وب سایت تخصصی علم اطلاعات و دانش شناسی مطالعه ,کتاب ,چاپی ,اطلاعات ,خواندن ,سرانه ,سرانه مطالعه ,خواندن کتاب ,مطالعه محسوب ,تمایل چندانی ,مطالعه کتاب­‌های منبع